GENEZA NAZWY I HERB
Trudno jednoznacznie określić genezę nazwy Pniewy. Możliwe jest, że pochodzi od pospolitego wyrazu "pień". Najprawdopodobniej założono osadę po wykarczowaniu lub też pniami obwarowano osadę. "Pień" w staropolszczyźnie oznaczał także ul pszczeli, a więc u zarania miasta mogła być również osada bartnicza.
Z etymologią nazwy miasta wiąże się ściśle herb, który jest swoistą ilustracją jego dawnych dziejów. Ukształtował się zapewne już w średniowieczu, jednakże po raz pierwszy heraldyczny znak miasta pojawił się na pieczęci municypalnej w XVI wieku. W herbie miasta obecnie widnieje: ostrzewie (fragment pnia z widocznymi odciętymi konarami) nad nim nałęcz - biała, zwinięta i zawiązana chusta (taka jak w herbie rodowym Nałęczów, najstarszych znanych właścicieli Pniew) oraz dwa skrzyżowane klucze (przypuszczalnie stanowiące pamiątkę czasów, kiedy miasto było własnością biskupstwa poznańskiego) na błękitnym tle.
HISTORIA
POCZĄTKI
Po raz pierwszy Pniewy zostały wymienione z nazwy w roku 1256, chociaż początki tej osady sięgają czasów pierwszych organizacji rodowych, tj. XII wieku. Prawa miejskie otrzymały prawdopodobnie już z końcem XIII wieku; dokładna data nie jest znana, gdyż nie zachował się przywilej lokacyjny. Zachowane do dziś ślady dawnego grodziska świadczą, że już w czasach prehistorycznych osada ta pełniła funkcję grodu obronnego, stała na straży szlaków handlowych i udzielała schronienia okolicznym kmieciom w czasie najazdu z zewnątrz. W momencie nadania Pniewom praw miejskich było to typowe miasto szlacheckie i takim pozostało przez długie wieki. Pierwszym znanym właścicielem miasta był ród Nałęczów, który później przybrał nazwisko Pniewskich i władał nim do połowy XV wieku. Późniejsi właściciele to: Potuliccy, Ostrorogowie, Rydzyńscy, Kęszyccy, Szołdryscy, Mielżyńscy. W roku 1822 włości pniewskie przeszły w ręce niemieckie, najpierw Rappardów, póżniej Massenbachów (junkrów pruskich).
Usytuowanie Pniew miało znaczący wpływ na ich rozwój. Lokacja przy ważnym szlaku handlowym prowadzącym z Poznania do Frankfurtu nad Odrą, który w samym centrum miasteczka rozwidlał się i jedna z odnóg wiodła do Landsbergu nad Wartą (obecnie Gorzów Wielkopolski), miała istotne znaczenie gospodarcze w X - XIV wieku.
Pniewy wiele zawdzięczały Kazimierzowi Jagiellończykowi, który swym zarządzeniem o zakazie omijania miast leżących na szlakach handlowych, stworzył miastu okazję do łatwego zbywania wyrobów rzemieślniczych i produktów rolniczych. Szczególnym zainteresowaniem kupców cieszyły się miejscowe wyroby sukiennicze i garbarskie.
W średniowieczu Pniewy nie odegrały poważniejszej roli. O znaczeniu gospodarczym miasta decydowały organizacje cechowe. Pierwsze cechy w Pniewach powstały już w XVI wieku, a ich liczba wzrosła dopiero w XVIII wieku. Obok cechów w mieście funkcjonowały niezbędne dla życia mieszkańców obiekty przetwórstwa rolnego, jak młyn wodny i konny oraz wiatrak.
Pniewy w wiekach XVI - XVIII były miastem prywatnym. Od XV wieku do polowy XVI wieku miasto przeżyło okres dynamicznego rozwoju gospodarczego. Później częste zmiany właścicieli były jednym z czynników hamujących rozwój Pniew. Rruinę gospodarczą przyspieszyły liczne wojny, toczone w XVII i XVIII wieku na terenie Wielkopolski. Dopiero Szołdryscy przyczynili się do ożywienia gospodarczego, czego wyrazem było nadanie licznych przywilejów dla cechów, a nawet przywileju z 1722r. dla wcześniej utworzonego Bractwa Kurkowego (którego geneza sięga czasów panowania Augusta II Sasa, który w 1698r. wyraził zgodę na jego powstanie i wystawił odpowiedni przywilej).
CZASY ZABORÓW
Pniewy zapisały się również na kartach historii w okresie zaborów, kiedy to po II rozbiorze Polski (1793r) zostały włączone do Prus. Pniewianie uczestniczyli we wszystkich niemalże wydarzeniach związanych z działalnością niepodległościową i powstańczą.
W czasie powstania listopadowego (1830-1831) również nie zabrakło pniewian wśród 3000 ochotników (m. in. ks. Ludwik Zajęcki). Podczas Wiosny Ludów wielu mieszkańców Pniew uczestniczyło wówczas w obozie powstańczym w Dobrojewie. Po raz ostatni XIX wieku uczestniczyła Wielkopolska w ruchu zbrojnym podczas powstania styczniowego w 1863r. Niestety, nie zachowała się żadna wzmianka w aktach na temat udziału mieszkańców Pniew w ww. powstaniu - jakkolwiek tacy byli.
Po upadku powstań narodowych następił długi okres triumfu zaborców i walki z polskością. Już w 1875r. pod patronatem słynnego działacza poznańskiego Maksymiliana Jackowskiego zawiązuje się w Pniewach pierwsze Kółko Rolnicze; 16 stycznia 1883r. uruchomiono Bank Ludowy, który miał wspierać finansowo miejscowych rolników i rzemieślników polskich w ich ekonomicznej walce z Niemcami. Podobną rolę miała spełniać założona w roku 1895 spółdzielnia "Rolnik".
Od 28 sierpnia 1876r wprowadzono język niemiecki jako urzędowy. Kiedy zaczęto wyrzucać ze szkół język narodowy, mieszkańcy Pniew zareagowali na to organizacją licznych kursów wieczorowych odbywających się w domu Heleny Bogusławskiej (ważną rolę odegrali wtedy także: Andrzej i Józef Degórscy, Przewoźni, bracia Fliegerowie, Głębocki, Bogajewicz, Mielęcki. W 1888r. założono w Pniewach Towarzystwo Przemysłowców jako zrzeszenie rzemieślników, którego prezesem został J. Niklewicz. W końcu XIX w. w mieście zaczęły działać liczne koła: Sceniczne, Rowerzystów i Polskie Koło Śpiewacze (31 lipca 1891). Koło Śpiewacze założone w mieszkaniu organisty, Józefa Smolarka, miało być przeciwwagą dla istniejącego już koła zrzeszającego Niemców. Od samego początku swego istnienia koło pniewskie aktywnie angażowało się w różnego rodzaju obchody i uroczystości. Koło to istnieje do dziś pod nazwą "Lira", której symbol-godło (wykonany przez Andrzeja Gliszczyńskiego) członkowie posiadają od 1896 roku.
Bardzo silnie działało też w Pniewach Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", którego gniazdo założono w 1913r., na jego czele stali Edmund Bogusławski i Sylwester Wąsowicz. Wczesną jesienią tegoż roku zawiązał się w mieście tajny Komitet Obywatelski, na którego czele stanął Zygmunt Głębocki. W skład tegoż komitetu weszli również: ks. Antoni Ludwiczak (członek organizujących się władz polskich w Poznaniu), Andrzej Degórski, Antoni i Józef Fliegerowie oraz Edmund Bogusławski. Ów komitet, 17 listopada 1918r., przekształcony w Radę Ludowa, stanowił główną ostoję organizacji władzy polskiej w mieście.
POWSTANIE WIELKOPOLSKIE
W 1918 r. Pniewy wyzwoliły się samorzutnie, w sposób bezkrwawy, dnia 20 grudnia 1918r., a więc na tydzień przed wybuchem powstania w Poznaniu. Między 5 a 16 stycznia 1919r. oddziały powstańcze z Pniew organizowały się, gromadziły broń, staczały szereg potyczek (m.in. pod Gralewem, Gorzyniem, Gorzyckiem, przyczyniły się do wyzwolenia Sierakowa). D największych batalii, w jakich uczestniczyły pniewskie oddziały, należy zaliczyć boje na odcinku międzychodzkim: w dniu 16 stycznia 1919r. pod Kamionną i w dniach między 1-7 lutego 1919r. pod Kolnem. Pniewianie odznaczyli się również na froncie zbąszyńskim.
W walce o wyzwolenie Wielkopolski poległo 18 powstańców z Pniew. W hołdzie bohaterom miejscowe spoleczeństwo ufundowalo w okresie międzywojennym pomnik, który do dziś stoi na cmentarzu parafialnym i przypomina, że "... Ten tylko kocha prawdziwie Ojczyznę, który jest gotów na Jej każdy zew" (z wiersza R. Wilkanowicza).
XX-lecie MIĘDZYWOJENNE
W okresie międzywojennym życie miasta charakteryzowała stagnacja. Pniewy były wówczas miasteczkiem typowo rolniczym.
Pewne ożywienie w życie gospodarcze miasta wniosła zorganizowana z inicjatywy ówczesnego Towarzystwa Przemysłowców w 1927r. Wystawa Przemysłowo-Rolnicza, która zaprezentowała możliwości wytwórcze miejscowego rolnictwa, rzemiosła, ogrodnictwa, drobnego przemysłu i handlowe miejscowego kupiectwa.
Po I wojnie światowej w Pniewach osiedliły się zakonnice jednej z gałęzi zakonu urszulańskiego. Matka przełożona, Urszula Ledóchowska, 11 lutego 1920r. zakupiła posesję, wówczas administracyjnie należącą do wsi Lubocześnica, a ponieważ pieniądze na ten cel ofiarował konsul norweski w Polsce L. Stalt-Nielsen, cala posiadłość została nazwana Zakładem św. Olafa, patrona Norwegii. W sierpniu tegoż roku Matka Urszula przybyła tu z Danii wraz z kilkoma siostrami i 40 sierotami po polskich emigrantach. W tym samym roku Stolica Apostolska wyraziła zgodę na erygowanie w Pniewach Zgromadzenie Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego (tzw. szarych), a tutejszy dom zakonny stał się Domem Macierzystym. Wkrótce powstały tu: kaplica, dom dziecka, szkoła gospodarcza z internatem, szkoła powszechna, podjęły działalność gospodarstwo rolne, kolonie letnie, wydawnictwo i drukarnia; prowadzone były też kursy zawodowe i kolonie letnie. Prezydent Ignacy Mościcki 27 lipca 1927r. odznaczył w Pniewach Matkę Urszulę Krzyżem Oficerskim Orderu "Polonia Restituta". Relikwie Matki Założycielki w 50. rocznicę śmierci sprowadzono z Rzymu do Pniew i złożono w kaplicy Domu Macierzystego (29 V 1989).
II WOJNA ŚWIATOWA
Od września 1939 do początku 1945r. miasto znajdowało się w rękach niemieckich. Mieszkańcy miasta przeżywali liczne wysiedlenia (łącznie ponad 200 Polaków), konfiskaty mienia (obejmujące przedsiębiorstwa, warsztaty oraz sklepy), aresztowania, zsyłki do obozów koncentracyjnych i obozów pracy przymusowej.Miasto zostało wyzwolone 25 stycznia 1945 roku, kiedy to ostatnie jednostki niemieckie je opuściły, udając się w kierunku Kwilcza. Półtorej godziny później na ulicach Pniew pojawiły się pierwsze czołgi Armii Czerwonej, a 27 stycznia w budynku ratusza usytuował się sztab marszałka Gieorgija Żukowa. W tym samym czasie lotnictwo niemieckie dokonało jeszcze kilku nieszkodliwych nalotów na miasta. Mimo że samo miasto zostało wyzwolone w sposób bezkrwawy, w trakcie oczyszczania terenu gminy Pniewy i rejonów przyległych z niedobitków wojsk hitlerowskich - straciło życie 52 żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej.
LATA 1945-1989
Wkrótce po wyzwoleniu uporządkowano podstawowe sprawy organizacyjne związane z przywróceniem władz polskich w mieście. Duże znaczenie dla życia gospodarczego miasta miało uruchomienie w 1976r. Fabryki Armatury i Urządzeń Komunalnych "PoWoGaz", produkującej urządzenia służące ochronie środowiska naturalnego człowieka. W końcu lat siedemdziesiątych poza ww. fabryką funkcjonowały tutaj jeszcze: Spółdzielnia Inwalidów "Postęp", Zakład Przemysłu Drzewnego, oddział Wojewódzkiej Spółdzielni Pracy "Elektromet", Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" oraz młyn parowy (administrowany przez Państwowe Zakłady Zbożowe).
Jedną z głównych wizytówek rzemiosła pniewskiego pozostał warsztat powoźniczy Bogajewiczów. Firma, założona w 1890r. przez Albina Bogajewicza, wskutek rozwoju motoryzacji i spadku zapotrzebowania na powozy, wyspecjalizowała się w produkcji powozów reprezentacyjnych i sportowych, a także kopii powozów historycznych. Pierwszą renowację powozu przeprowadzono w warsztacie w latach 1968 - 1969 (była to berlinka ze zbiorów Muzeum Powozów w Łańcucie). Doskonałość wykonanej pracy zapewniła pniewskiej firmie współpracę nie tylko z muzeum w Łańcucie, ale i innych placówek tego rodzaju w całej Polsce. Od 1972r. firma Michała Bogajewicza zaczęła produkować powozy sportowe na eksport do Włoch, Szwajcarii, Niemiec, Belgii, Danii, Holandii, Francji, Anglii (m.in. dla samej królowej - Elżbiety II), Szwecji, Finlandii, Kanady, USA i Australii. Powozy z pniewskiego warsztatu wykorzystywane były też na planie licznych filmów historycznych. O poziomie firmy świadczą nagrody i medale uzyskane m.in. na targach w Poznaniu, Hanowerze, Essen i Monachium. W 1977r. otwarto powozownię przy ulicy Poznańskiej, mieszczącą prywatną kolekcję zakładu, zawierającą unikatowe niekiedy egzemplarze pojazdów historycznych. Dziś jest to najbardziej znana wytwórnia w kraju, zajmująca się wyrobem, renowacją i rekonstrukcją powozów konnych.
Przez cały okres powojenny w administracji Pniew następowały zmiany i reorganizacje, w części będące wynikiem przemian politycznych systemu administracyjnego państwa. W 1950 r. zniesiono funkcje burmistrza i starosty, a w 1954 r. wprowadzono gromady. W styczniu 1973 r. zniesiono gromadzkie rady w Pniewach i Nojewie. W Pniewach natomiast powołano Urząd Miasta i Gminy. Nowa struktura organizacyjna objęła swym zasięgiem miasto, dotychczasowe gromady Pniewy, Nojewo, częściowo też Otorowo oraz 35 wsi, w tym 20 sołectw: Buszewo, Chełmno, Dębina, Jakubowo, Karmin, Konin, Koninek, Koźle, Koszanowo, Lubocześnica, Nojewo, Nosalewo, Orliczko, Podpniewki, Psarskie, Rudka, Turowo, Zajączkowo i Zamorze. Dwa lata później zlikwidowano szczebel powiatu, a miasto i gmina Pniewy stały się jednostką administracyjną stopnia podstawowego w „małym” województwie poznańskim. Kolejne reorganizacje administracji w Pniewach wiązały się już z transformacją ustrojową zapoczątkowaną w 1989 r. Wybory parlamentarne z czerwca 1989 r. pociągnęły one za sobą daleko idące konsekwencje polityczne i ustrojowe dla procesu dalszych zmian ustrojowych.
